Gevelversiering in Wittevrouwen

Aan de Bekkerstraat is deze rij bebaarde koppen te vinden
Foto: Eric Westzaan

Al meer dan twintig jaar prijkt bovenaan de Wijkkrant Wittevrouwen een afbeelding van een stenen meisjeskopje. Het origineel hiervan is te vinden in de Leistraat. Op meer plaatsen in de wijk sieren dergelijke kopjes, maar ook andere decoratieve elementen, de huizen. Regelmatig zie je een heel rijtje huizen met identieke ornamenten. Is er meer bekend over ornamenten en andere versierselen aan de huizen van onze wijk? We zochten het uit.

Een groot deel van de huizen in Wittevrouwen is gebouwd in de laatste decennia van de negentiende eeuw. Dit is de tijd van de opkomende industrialisatie. In die periode legt men graag de nadruk op de relatie met het verleden. Alles wat bevalt aan stijlen uit vroeger tijden wordt toegepast. Dit geldt zeker ook voor de architectuur, daarin zijn veel stijlen van eerdere tijden – soms tot overlading aan toe – terug te vinden. De bouwstijl waarin dit gebeurt wordt ‘neorenaissancistisch’ genoemd of beter ‘laat negentiende-eeuws eclecticisme’ of ‘renaissancistisch eclecticisme’, en kenmerkt zich door gevels die vaak rijkelijk zijn opgetuigd met decoratieve elementen. In onze wijk blijft dit vaak beperkt tot hier en daar een rijtje van vier tot acht huizen met identieke, meer of minder decoratieve elementen midden boven ramen en deuren.

Materiaal

Maakte men in de eerste helft van de negentiende eeuw de geveldecoraties nog van natuursteen, in de periode van bijna explosieve woningbouw wordt dit te prijzig en gaat men over tot het gebruik van het zogenaamde kunststeen. Kunststeen is niet alleen goedkoper, maar ook gemakkelijk in serie te produceren. Gezien de tijd waarin een groot deel van Wittevrouwen is gebouwd, mogen we ervan uitgaan dat de huizen met kunststeen versierd zijn. Voor het maken hiervan bestaan ruwweg twee verschillende procedés. In het eerste geval worden de steenachtige eigenschappen verkregen door het materiaal in een oven te bakken en in het tweede geval door het mengen en laten drogen van de grondstoffen. Bij beide productieprocessen gebruikt men een gietvorm of mal om het element vorm te geven. Tot de eerste soort hoort terracotta en tot de tweede het portlandcement. Beide types kunststeen zijn in de ornamenten in Wittevrouwen terug te vinden. De terracotta ornamenten en consoles werden onder andere gefabriceerd bij de Utrechtsche Terra Cotta Fabriek aan de Amsterdamsestraatweg en de fabriek van E.C. Martin uit Zeist. In deze fabrieken maakt men, naast de terracotta producten ook porseleinen kachels. De uit portlandcement gevormde ornamenten komen meestal van stucadoorsbedrijven, zoals van de Fa. Lutters, een bedrijf dat aanvankelijk gevestigd was aan de Gildstraat en later aan de F.C. Dondersstraat.

Deze portaalconsole bevindt zich aan de Alexander Numankade
Foto: Eric Westzaan

Uit de catalogus

De ornamentenfabrieken brengen grote modelbladen in omloop die tot een catalogus kunnen worden samengevoegd. Uit zo’n catalogus kan men bestellen, maar er kunnen als dat nodig of gewenst is ook aanpassingen worden gedaan. Zo liet een huiseigenaar bij het bestellen van balkonconsoles aan de bouwer weten dat ‘van het beeld het boovenlijf niet zoo laag ontkleed zou zijn’ en vroeg hij ‘of gij boven het blad om de buik nog eenig bladwerk zoudt willen aanbrengen’. De ornamenten werden doorgaans met krammen bevestigd, of soms vastgeschroefd. Het blad ‘De Ambachtsman’ schreef hier in 1888 – niet bijster enthousiast – over: ‘Is het niet ergerlijk bakstenen ornamenten met behulp van houtschroeven op een ingemetseld zwaluwstaart gewijze afgewerkt blokje hout te zien vasthechten?’ Hier wordt een aantal jaren later over gezegd: ‘Er is mij verteld dat iemand, die boos zijn huis verlatende, de voordeur wat hard dichtsmeet, zoo’n sierraad op zijn hoofd kreeg, doordien de houtschroeven hun houvast in het verrotte hout verloren.’

Zo zie je maar: niet alles is wat het lijkt. In volgende edities van deze krant volgt meer over ornamenten en consoles, en andere gevelelementen die huizen in de wijk versieren.

Ornament
Een ornament (Latijn: ornamentum = sieraad) is een compositie of versieringselement dat tot doel heeft een voorwerp, gebouwen of delen daarvan te versieren of op te luisteren.
Console
Een console steekt uit de muur om het gewicht te dragen van bijvoorbeeld een balkon, beeldhouwwerk of kroonlijst. Een console kan gemaakt zijn van (natuur)steen, maar ook van hout, staal of beton. Consoles hebben niet alleen een bouwtechnische functie, maar ook een decoratieve; ze zijn vaak rijk versierd.
Natuursteen
Een gesteente, dat in de natuur wordt aangetroffen en gebruikt wordt in de bouwkunde en civiele techniek en dat na een eventuele bewerking, geschikt is als bouwmateriaal.
Kunststeen
Tot kunststeen worden alle kunstmatig gemaakte steenachtige materialen of bouwmaterialen gerekend, zoals kalkzandsteen, betonsteen, baksteen en betontegels. Kunststeen is te verdelen in twee groepen: een waarbij de grondstoffen gemengd, gevormd, gedroogd en in ovens gebakken worden en een waarvan de steenachtige eigenschappen worden verkregen door de verschillende grondstoffen chemisch op elkaar te laten inwerken.
Terracotta
Kunststeen, dat na mengen en vormen in ovens wordt gebakken. Ongeglazuurd aardewerk, dat in veel verschillende vormen wordt gemaakt (‘het vrije ornament in gebakken steen’).
Portlandcement
Een soort cement dat voor het eerst werd gefabriceerd in het Verenigd Koninkrijk, in het begin van de 19e eeuw. De naam is afgeleid van het bouwmateriaal portlandsteen dat werd gewonnen uit de Portland Formation op het Isle of Portland in Dorset. Portlandcement lijkt op dit materiaal.

Bronnen

  • Ineke Pey, Bouwen voor gezeten burgers. Waanders Uitgevers, Zwolle 2004.
  • Meindert Stokrros, Terra cotta in Nederland: het gebruik van terra cotta en kunststeen in de 19e eeuw. Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg, Amsterdam 1985.
  • Rijksdienst voor cultureel erfgoed, Terracotta gevelversiering. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en wetenschap 2018.
  • Ronald Stenvert, Rijksdienst voor cultureel erfgoed, Biografie van de baksteen 1850-2000. WBooks 2012.
  • Laura Roscam Abbing, Herenhuis vol ornamenten 1880-1920, Projectgroep Het Historisch Herenhuis 2012.