Wittevrouwen fungeerde eeuwenlang als de moestuin van de stad. De bewoners hadden geen poortersrechten, wat inhield dat zij geen bedrijven of fabrieken mochten oprichten. De ontluikende industrialisering halverwege de negentiende eeuw leidde tot het ontstaan van grotere bedrijven in de steden. Ook in Wittevrouwen kwamen toen grotere bedrijven.
Veel bedrijven bevonden zich aan de Biltstraat: twee sigarenfabrieken (op nrs. 11 en 14), een instrumentenfabriek (nr. 71), de Internationale Automobiel-Centrale K. Landeweer (74), Rijwielfabriek De Hazewind (97) en een rijtuigenfabriek (135). Garage Nefkens, hoofddealer voor Peugeot en een aansprekende werkgever in de wijk, zat ook aan de Biltstraat (106). Samen met de Gemeentelijke Gasfabriek (zie kader) leverden deze bedrijven honderden arbeidsplaatsen op. Maar ook op andere plekken in de wijk waren bedrijven gevestigd.
Verse melk
Aan het eind van de negentiende eeuw kwamen de boeren nog in de stad met hun koeien langs de deur om verse melk te verkopen. Later werden melkcentrales opgericht en in Wittevrouwen kwamen twee melkfabrieken: een in de Bouwstraat (45) en Melkinrichting De Landbouw in de Obrechtstraat (10-12). In dit prachtige jugendstilpand zat daarna handboekbinderij F.H. Danner tot mei 2017. Danner bindt van alles in: bijzondere edities, boeken en tijdschriften, stripboeken en libri amicorum en restaureert ook boeken. Het bedrijf is in 1861 opgericht in Den Haag door Frederik Hendrik Danner, werd tien jaar daarna in Utrecht gevestigd en voortgezet door zoon Anton Danner. Hij specialiseerde zich in het binden van kunstboeken en het bewerken van leer en gaf deze kennis weer door aan zijn zoon Hans, die het bedrijf leidde tot 1980.
Sinterklaasboek
Hans’ dochter Marianne en schoonzoon Armando Borghi zetten het bedrijf voort. De liefde voor het bindwerk zit ook in de genen van de vijfde generatie; ook zoon Vincenzo en schoondochter Zusanne werken in het bedrijf. De boekbinderij is ‘met pijn in het hart’ vertrokken uit Wittevrouwen naar de Industrieweg in Maarssen, aldus Marianne Borghi. “Maar dat kon niet anders, want het parkeren en aan- en afleveren was niet meer te doen. Het was een mooie periode in de Obrechtstraat, maar de gemeente Utrecht maakt het grotere bedrijven rond het centrum wel erg moeilijk; de meeste vertrekken dan ook. We hebben wel geprobeerd de oude stijl van ons mooie kantoor weer te laten herleven in Maarssen. In het gebouw aan de Obrechtstraat zijn nu vier appartementen en we zijn er blij mee dat de eigenaar uit nostalgie ons oude bord heeft laten hangen. Ook leuk om nog te vertellen is dat wij het officiële Sinterklaasboek maakten voor RTL!”
Voorloper Roberto
Een rondje door de wijk levert nog een aantal interessante grote bedrijven op. Op de hoek van de Bekkerstraat en Zandhofsestraat zat Tricotage- en Jerseyfabriek Weduwe J. van den Berg en zonen BV. De fabriek werd Najade genoemd en produceerde via zeven breimachines mantelpakjes, plooirokjes, jassen, truien en vesten. Halverwege de jaren zeventig ging de fabriek failliet.
Op de Kapelstraat hoek Gildstraat was een radiateurenfabriek, waar de wijkkrant in het februarinummer al over berichtte. Op het binnenterrein Goedestraat-Bekkerstraat-Biltstraat was garage Boré en later garage Verkerk gevestigd. En tot 1987 zat het oude familiebedrijf steenhouwerij Vastrick aan de St. Janshovenstraat. In 1896 werd op de hoek van de Bleyenburgkade (nu Alexander Numankade) en de M.A. de Ruyterstraat een tabaksfabriek gebouwd.
Op de site van zijn familie schrijft Kees van de Sanden over nog een andere fabriek in de Obrechtstraat. “Op de hoek met de Obrechtstraat zat melkboer Kasteel en daar tegenover de ijsfabriek Moba (nr. 43)”, vertelt Kees, die in 1947 is geboren in de Frederikastraat. “Hier mochten we altijd helpen met uitladen van ijs dat naar de kelder ging waar een diepvriesruimte was. Uiteraard was de beloning een ijsje. De baas van dit bedrijf, dhr. Vijzelaar, had een auto waarvan de bumpers erg rammelden en hij stopte daar dubbeltjes tussen om dit tegen te gaan. Zo kwamen wij dus steeds aan geld voor een ijsje.” Wittevrouwen en ijsmakers hebben kennelijk al langer een mooie relatie!
De gemeentelijke gasfabriek
Het grootste bedrijf in Wittevrouwen was de gasfabriek, in 1862 in gebruik genomen op de plek van het huidige Griftpark. Meer gas was nodig omdat meer particulieren gebruik gingen maken van gasverlichting. Gas werd gewonnen uit vette steenkool die zo werd verhit werd dat er gas vrijkwam. Bij de gaswinning waren er restproducten als teer, ammoniak en cokes (de ontvette kolen). Op het terrein waren twee grote cokestorens, twee stoommachines, drie teerputten en drie gashouders. De directeurswoning stond aan de Kleine Singel. In 1881 breidde de fabriek zich uit en werd ingesloten door de wijken Vogelenbuurt en Wittevrouwen. Een aantal keren werd verplaatsing overwogen, maar de gemeente besloot tot verbouwing en het gebruik van een enorme kolentransportbaan. Dankzij een reorganisatie sloot de gasfabriek aan de Blauwkapelseweg in 1959. Na de sloop van de fundering meende men dat er geen teerresten meer aanwezig waren.
In 1971 zette een groep bewoners zich ervoor in om van het 10 hectare grote terrein een park te maken, waar de gemeente in 1975 mee instemde. In 1979 werd met de uitvoering daarvan begonnen, maar een jaar later werden de werkzaamheden plotseling stilgelegd nadat een vat zwavelzuur was gevonden. Een bloementuin en paden met mooie withouten bruggetjes waren toen al aangelegd. Na onderzoek bleek dat de verontreiniging zeer ernstig was en in 1987 is gekozen voor een damwandconstructie om het park heen tot 46 meter diepte. Bovenop het geïsoleerde gif verrees het Griftpark, dat in 1999 open ging voor het publiek. Wie nu door het Griftpark loopt kan zich bijna niet voorstellen dat hier een enorm industrieel complex heeft gestaan.
Bronnen:
Website boekbinderij F.H. Danner
Drs. H.A. Denneman, Wittevrouwen en Buiten-Wittevrouwen, Stichting De Plantage, 1997
Hans Buiter ea, Alleen schoon is mooi, Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij, 2009
Marianne Putter ea, Een straatje om in Wittevrouwen, De Plantage, Utrecht, 1988
Website familie van de Sande